Στις 13 Δεκεμβρίου 1902 γεννήθηκε στην Πάτρα, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, διακεκριμένος ακαδημαϊκός και διανοούμενος, που άφησε το διαχρονικό του αποτύπωμα στην πολιτική σκηνή της χώρας.
Παναγιώτης Κανελλόπουλος: Τα πρώτα χρόνια
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ήταν γιος του φαρμακοποιού Κανέλλου Κανελλόπουλου και της Αμαλίας Γούναρη. Είχε έναν μεγαλύτερο αδερφό, τον Αναστάσιο, και μια μικρότερη αδερφή την Μαρία. Η οικογένεια του είχε σαφείς δεσμούς με τον πολιτικό κόσμο και συγκεκριμένα το αντιβενιζελικό στρατόπεδο, καθώς αδερφός της μητέρας του ήταν ο ηγέτης της αντιβενιζελικής παρατάξεως, Δημήτριος Γούναρης. Από τα νεανικά του ακόμη χρόνια φάνηκε η κλήση του προς τον χώρο του πνεύματος και την φιλοσοφία, καθώς από 14 χρονών μελετούσε τα γραπτά του Νίτσε και μετέφραζε στα ελληνικά γαλλικά ποιήματα. Η ακαδημαϊκή του πορεία ξεκίνησε το 1919, όποτε εγγράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ένα χρόνο αργότερα συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης στη Γερμανία και το 1923 ανακηρύσσεται διδάκτορας. Αξίζει να σημειωθεί πως παράλληλα με τις σπουδές του παρακολουθεί μαθήματα φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας.
Ο Κανελλόπουλος στην ακαδημαϊκή του πορεία
Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα και την ολοκλήρωση της στρατιωτικής του θητείας δημοσιεύει το 1925 την πρώτη του κοινωνιολογική μελέτη, η οποία αποτέλεσε το εισιτήριο για να γίνει μέλος της «Εταιρεία Κοινωνικών Επιστημών», με πρόταση του κοινωνιολόγου και πρώην πρωθυπουργού, Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Το 1926 ανέλαβε την θέση του γενικού γραμματέα στο Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας επί κυβέρνησης Αλέξανδρου Ζαΐμη, αλλά παραιτείται έναν χρόνο αργότερα για να ασχοληθεί με την ακαδημαϊκή του καριέρα.
Έτσι, το 1929 εκλέγεται υφηγητής της Κοινωνιολογίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και την ίδια χρονιά ιδρύει μαζί με τον Κων/νο Τσάτσο και τον Μ. Τσαμαδό το περιοδικό Αρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών. Σημαντικό δείγμα της επιστημονικής του κατάρτισης και της αποστροφής του προς δογματικές προκαταλήψεις αποτελεί το γεγονός, πως παρά το πολιτικό κλίμα της εποχής και των προσωπικών του μη φιλικών αισθημάτων προς την κομουνιστική ιδεολογία, ήταν ο πρώτος Έλληνας πανεπιστημιακός που δίδασκε στους φοιτητές του τις θεωρίες του Μαρξ και του Ένγκελς. Το 1934 έγινε ο πρώτος που αναλαμβάνει τη θέση του καθηγητή Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα διετέλεσε και ως πρόεδρος του νεοσύστατου ΙΚΑ.
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος εισέρχεται στην πολιτική
Η οικογένεια του είχε σαφείς δεσμούς με τον πολιτικό κόσμο και συγκεκριμένα το αντιβενιζελικό στρατόπεδο, καθώς αδερφός της μητέρας του ήταν ο ηγέτης της αντιβενιζελικής-φιλοβασιλικής παρατάξεως και ένας εκ των εκτελεσθέντων κατά την δίκη των Έξι, Δημήτριος Γούναρης. Αυτή, όμως, η σύνδεση ουδέποτε επηρέασε τις τοποθετήσεις του επί του πολιτικού γίγνεσθαι κάτι που έγινε πασιφανές το 1935, όταν δημοσίευσε στην εφημερίδα Ακρόπολις σειρά άρθρων υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας. Τα άρθρα αυτά οδήγησαν στην απομάκρυνσή του από την πανεπιστημιακή έδρα και την προεδρία του ΙΚΑ.
Παρά τις απολύσεις αυτές την ίδια χρονιά παντρεύεται τη Θεανώ Πουλικάκου και συγκροτεί το Εθνικόν Ενωτικόν Κόμμα (ΕΕΚ). Μέσω αυτού του νεοσύστατου πολιτικού μηχανισμού επιχείρησε να κάμψει τις πολιτικές αντιπαλότητες μεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών, που είχε δημιουργήσει ο Εθνικός Διχασμός και που ακόμα μάστιζαν την ελληνική κοινωνία. Όμως, στις εκλογές του 1936 δεν κατορθώνει να εκλεγεί ούτε βουλευτής.
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος στη εξορία, τον πόλεμο και την αντίσταση
Η επιμονή του στις θέσεις του υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας είχε ως αποτέλεσμα την σύλληψη του από το δικτατορικό καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά και εν συνεχεία την εξορία του στην Κύθνο, τη Θάσο και την Κάρυστο. Κατά την περίοδο αυτή ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος προχώρησε στην παραγωγή πολλών και σημαντικών λογοτεχνικών, ιδεολογικών και ιστορικών έργων. Όταν στις 28 Οκτωβρίου 1940 κηρύχθηκε ο πόλεμος ανάμεσα στην Ελλάδα και την φασιστική Ιταλία, παρότι λόγω ηλικίας η τάξη του δεν είχε κληθεί, ζητά με τηλεγράφημά του προς τον Μεταξά να πολεμήσει ως εθελοντής στρατιώτης. Έτσι, υπηρέτησε ως τυφεκιοφόρος στο ελληνοαλβανικό μέτωπο στο Πόγραδετς και στη Κορυτσά.
Μετά τη συνθηκολόγηση του ελληνικού στρατού επέστρεψε στην Αθήνα και συνέβαλλε στη συγκρότηση την αντιστασιακής οργάνωσης ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζόμενων Νέων), ενώ συνδεόταν και με την οργάνωση Ιερά Ταξιαρχία. Η ΠΕΑΝ, μάλιστα, με την ανατίναξη των γραφείων της ΕΣΠΟ (Εθνικοσοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση) στο κέντρο της Αθήνας κατόρθωσε ένα από τα μεγαλύτερα χτυπήματα κατά του ναζισμού στην Ευρώπη. Τελικά, εκδιωκόμενος από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις αναγκάστηκε το 1942 να διαφύγει με καΐκι στην Ερυθραία της Μικράς Ασίας και από εκεί να μεταβεί στο Κάιρο, όπου συνδέθηκε με την εξόριστη κυβέρνηση του Εμμανουήλ Τσουδερού.
Η συμμέτοχή του στην εξόριστη κυβέρνηση
Στις 3 Μαΐου 1942 ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος αναλαμβάνει την θέση του αντιπροέδρου της εξόριστης κυβέρνησης και ένα μήνα αργότερα διορίζεται και υπουργός Στρατιωτικών. Από την θέση αυτή επιχείρησε την ανασυγκρότηση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων, εγχείρημα καθόλου εύκολο αν αναλογιστεί κανείς πως ήταν έντονη η αντιπαλότητα στο στράτευμα μεταξύ βασιλοφρόνων και δημοκρατικών, ενώ δεν έλειπαν και οι οπαδοί της μεταξικής δικτατορίας. Μέσα σε αυτό το συγκρουσιακό περιβάλλον δημιουργήθηκαν στους κόλπους του στρατεύματος συνωμοτικές οργανώσεις, όπως η Επιτροπή Συντονισμού Αγώνος (ΕΣΑ), ο Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος (ΕΑΣ) και η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωσις (ΑΣΟ).
Όλο αυτό το κλίμα είχε ως αποτέλεσμα το ξέσπασμα του κινήματος του 1943 στις δύο ελληνικές ταξιαρχίες στη Συρία. Ο Κανελλόπουλος απογοητεύτηκε, καθώς είδε την διάψευση των ενωτικών του προσδοκιών, ενώ πολλοί ήταν αυτοί που τον κατηγόρησαν ως υπεύθυνο για αυτή την αποτυχία. Έτσι, στις 5 Μαρτίου 1943 παραιτήθηκε από την κυβέρνηση. Αξίζει να σημειωθεί πως ένα χρόνο αργότερα, με τον ίδιο εκτός κυβέρνησης, πραγματοποιήθηκε και δεύτερη στάση στο στράτευμα, η οποία είχε ως αποτέλεσμα όλες οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις, εκτός του Ιερού Λόχου, να τεθούν εκτός των συμμαχικών επιχειρήσεων.
Η συμμετοχή του στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας
Τον Μάιο του 1944 ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος έλαβε μέρος στο διεθνές Συνέδριο του Λιβάνου και τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς ορκίστηκε υπουργός Ανασυγκρότησης και προσωρινά Οικονομικών στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1944 αποβιβάζεται στην Καλαμάτα και αναλαμβάνει εκ μέρους της κυβέρνησης τις διαπραγματεύσεις με τον αρχηγό του ΕΛΑΣ, Άρη Βελουχιώτη, με σκοπό την εξομάλυνση της κατάστασης στην Πελοπόννησο και την αποσόβηση των εμφυλιακού τύπου συγκρούσεων ανάμεσα στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ και τα Τάγματα Ασφαλείας.
Τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς διορίστηκε υπουργός Ναυτικών και προσωρινά Παιδείας και λίγο καιρό αργότερα, ως απότοκο των μαζικών παραιτήσεων των εαμικών υπουργών λόγω της εντολής αφοπλίσεως του ΕΛΑΣ, ανέλαβε και το Υπουργείο Οικονομικών. Με το ξέσπασμα των Δεκεμβριανών, τα οποία ο Κανελλόπουλος βίωσε ως μία εθνική τραγωδία, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το θεμελιώδες αίτημα του για εθνική ενότητα, καθώς αντιλήφθηκε πως η μετριοπάθεια και η διαλλακτικότητας δεν είχαν θέση στην ελληνική πραγματικότητα της εποχής. Έτσι, σταδιακά εντάχθηκε στην αντικομουνιστική δεξιά της οποίας αναδείχθηκε κορυφαίο στέλεχός της. Μετά τα Δεκεμβριανά, του Ιανουάριο του 1945, παραιτήθηκε από τις υπουργικές στου αρμοδιότητες μαζί με την κυβέρνηση του Παπανδρέου.
Τα χρόνια του Εμφυλίου
Μετά την συνθήκη της Βάρκιζας τον Φεβρουάριο του 1945 η κατάσταση στην Ελλάδα παρέμεινε έκρυθμη, καθώς καμία από τις δύο πλευρές δεν εφάρμοσε επαρκώς τις επιταγές της συνθήκης. Αποτέλεσμα αυτού ήταν ένας γενικότερος αναβρασμός, κυρίως στις περιοχές τις υπαίθρου, ο οποίος κορυφώθηκε με το ξέσπασμα του Εμφυλίου τον Μάρτιο του 1946. Επρόκειτο, λοιπόν, για μία περίοδος πολιτικής αστάθειας κατά την οποία ο Κανελλόπουλος ανέλαβε για σύντομο χρονικό διάστημα την πρωθυπουργία (1-22 Νοεμβρίου 1945). Η πτώση του από αυτή την θέση ήταν αποτέλεσμα της επίμονης διεκδίκησής του της Βορείας Ηπείρου, λόγω της οποίας ήρθε σε σύγκρουση με τα βρετανικά συμφέροντα.
Στις 31 Μαρτίου 1946 διεξήχθησαν οι πρώτες μεταπολεμικές εκλογές, στις οποίες το ΕΕΚ συνασπίστηκε με τα κόμματα του Σοφοκλή Βενιζέλου και του Γεώργιου Παπανδρέου. Τότε εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής και από τη θέση αυτή ανέλαβε διάφορα υπουργεία (με βασικότερο το υπουργείο Εθνικής Άμυνας) στις διάφορες κυβερνήσεις της εμφυλιακής περιόδου. Η στάση του την περίοδο αυτή κρίθηκε από πολλούς μεταγενέστερους αμφιλεγόμενη, οι οποίοι στηρίζουν την κριτική στις δύο διάσημες ρήσεις του: “Στρατηγέ μου, ιδού ο στρατός σας.” (δήλωση προς τον Αμερικάνο στρατηγό Τζέιμς Βαν Φλιτ κατά την παρουσίαση αγήματος του Ελληνικού Στρατού) και “Η Μακρόνησος είναι ο Παρθενών της συγχρόνου Ελλάδος.” Στο μέλλον έκανε και ο ίδιος την αυτοκριτική του αποδοκιμάζοντας αυτές του τις δηλώσεις.
Τα μεταπολεμικά χρόνια
Αρχικά, παρέμεινε στο χώρο του Κέντρου, καθώς συμμετείχε στην κυβέρνηση του Σοφοκλή Βενιζέλου του 1950 ως αντιπρόεδρος και υπουργός Εθνικής Άμυνας, όμως στη συνέχεια θα μεταβεί στην Δεξιά συμμετέχοντας ως βουλευτής Αχαΐας στις κυβερνήσεις του Στρατάρχη Παπάγου το 1951 και το 1952. Το 1954 ορκίσθηκε αντιπρόεδρος και υπουργός Εθνικής Άμυνας της κυβέρνησης Παπάγου. Μετά τον θάνατο του τελευταίου ο Κανελλόπουλος διατήρησε ανεξάρτητη συνεργασία με την ΕΡΕ (Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση) του Κωνσταντίνου Καραμανλή, η οποία κατ’ ουσία αποτέλεσε τον πολιτικό διάδοχου του Εθνικού Συναγερμού του Παπάγου. Αυτή η συνεργασία διήρκησε μέχρι το 1959, όποτε προχώρησε επίσημα στην ΕΡΕ και ανέλαβε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης. Από την θέση αυτή υπέγραψε το 1961 τη συμφωνία ένταξης της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ).
Το 1963 ανέλαβε την ηγεσία της ΕΡΕ και ως αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης ήρθε σε βαθιά ρήξη με τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου, υιοθετώντας κατά καιρούς ακραίες πολιτικές και εκφράσεις. Κατά την ταραγμένη πολιτική περίοδο που ακολούθησε τα Ιουλιανά του 1965 και τη λεγόμενη Αποστασία, δηλαδή την αποσκίρτηση στελεχών της Ένωσης Κέντρου του Παπανδρέου, στήριξε τις τρεις διαδοχικές κυβερνήσεις των “Αποστατών”.
Η Δικτατορία των Συνταγματαρχών και η Μεταπολίτευση
Στις 3 Απριλίου 1967 εν όψει πολιτικού αδιέξοδου ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος Β’ διόρισε τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο για δεύτερη φορά πρωθυπουργό. Στην θέση αυτή παρέμεινε μέχρι την ανατροπή του από το καθεστώς της 21ης Απριλίου. Καθ’ όλη τη διάρκεια της δικτατορίας στάθηκε ενάντια στο καθεστώς με αποτέλεσμα να τεθεί σε κατ’ οίκον περιορισμό και υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής των γεγονότων του Πολυτεχνείου. Επιπλέον, λόγω της άρνησης του να γιορτάζεται η 21 Απριλίου ως εθνική εορτή αποχώρησε από την Ακαδημία Αθηνών, της οποίας ήταν μέλος από το 1959.
Μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο και την πτώση της Χούντας προτάθηκε για πρωθυπουργός, όμως τελικά η θέση δόθηκε στον Καραμανλή, γεγονός που τον απογοήτευσε και τον οδήγησε να απέχει από την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας. Αργότερα, θα επανέρθει στην πολιτική και θα συμμετέχει με τη Νέα Δημοκρατία στις εκλογές του 1977 και του 1981. Ο Καραμανλής και στη συνέχεια ο Ανδρέας Παπανδρέου του πρότειναν την Προεδρία της Δημοκρατίας, όμως και τις δύο φορές αρνήθηκε.
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος απεβίωσε στις 11 Σεπτεμβρίου 1987 σε ηλικία 87 ετών. Άφησε πίσω του πλούσιο πολιτικό και πνευματικό έργο με σημαντικότερη παρακαταθήκη του να θεωρείται η πολύτομη, μα ημιτελής “Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος”.
